In samenwerking met negen grote stadskerken schreven de Rijksbouwmeester en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een prijsvraag uit met als titel: ‘Sublieme Schoonheid | Sublieme duurzaamheid’. Gevraagd is om een visie te maken, waartoe drie urgente thema’s zijn aangereikt: de binnenruimte van kerkgebouwen, energiekoppelingen en verbinding met de omgeving. Uit de 37 aanmeldingen zijn inmiddels negen teams geselecteerd, allen professionals op het gebied van ontwerp, duurzaamheid en erfgoed. In juni zal de jury per thema één team selecteren om de visie uit te werken tot een ontwerp.

Achtergrond

Ook grote kerken staan voor het vraagstuk van verduurzaming. De prijsvraag richt zich op (rijks)monumentale kerken, die zelden uit de voeten kunnen met bekende vormen van duurzaamheidstoepassingen. Innovatieve energieoplossingen zijn nodig, die ook nog eens ontwerpkwaliteit moeten hebben. Een ‘vernieuwende combinatie van poëzie, techniek en schoonheid’. De lat ligt hoog want bijzondere oplossingen moeten vertaald kunnen worden naar een aanpak en/of productontwikkeling die ook elders bruikbaar is.

Hoe behaaglijk moet het zijn?

Het is een bekend feit dat (rijks)monumentale kerkgebouwen niet bepaald duurzaam of energiezuinig zijn. Honderden euro’s moeten vaak uitgegeven worden om het kerkgebouw op te stoken naar een ‘behaaglijke 18 graden’ voor een viering. Oorspronkelijk werden deze gebouwen natuurlijk helemaal niet verwarmd. Dat was voor de korte duur dat gelovigen er verbleven ook niet zo nodig. Op zondag een uur in de kou zitten is nog wel te doen, daar kan men zich op kleden. Bij nieuwe bestemmingen wordt het wel een probleem.

Oplossingen uit het verleden

In een interview over deze prijsvraag zei de Rijksbouwmeester dat men eigenlijk een systeem zou willen dat niet zozeer het gebouw verwarmt maar de mensen die zich daarin bevinden. Een eerste vereist zal zijn dat die mensen op één plek blijven zitten, hetgeen voor de eredienst nog steeds tamelijk gebruikelijk is. Bij serieuze kou werden kerkgangers verwarmd met behulp van stoofjes voor de voeten, verwarmingsbuizen en –platen waar men de voeten op kan zetten tot en met verwarmde kussens om op te zitten. Zoals gezegd: voor een viering van een uur of anderhalf nog wel te doen, zeker als de ervaren kerkganger een dikke jas aan heeft getrokken.

Eerder onderzoek

Tessel Pollmann deed op verzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed al eens onderzoek naar de herbestemming van kerkgebouwen. Dit resulteerde in een boek (1995), met als ondertitel ‘een ontnuchterend relaas’. Waarom deze ondertitel? Omdat uit het onderzoek bleek dat kerkgebouwen ‘extreem monofunctioneel zijn’ en dat elke aanpassing fundamentele kwesties oproept. Niet eens zozeer inzake het al dan niet gewenst zijn van nieuwe bestemmingen, maar vooral over bouwkundige aspecten. Die hebben nagenoeg altijd te maken met de (on)mogelijkheid van het realiseren van een bepaald niveau van behaaglijkheid versus de realiteit van een gebouw dat daar letterlijk dus niet op is gebouwd. Warmte die opstijgt en vooral in de gewelven gaat zitten om daar verf of stucwerk te doen afbladderen, om maar iets te noemen. Eensteensmuren, grote ramen: allemaal niet handig als het gaat om kou en trouwens ook om geluid. Een paar vieringen op zondagochtend met samenzang wordt door omwonenden anders gewaardeerd dan elke avond muziek of theater.

Mensen verwarmen

Als een keur aan professionals zich over een zo actueel thema als duurzaamheid in relatie tot (rijks)monumentale kerkgebouwen gaat buigen zijn de verwachtingen in kerken uiteraard hoog gespannen. Want de energierekening omlaag, dat wil iedereen natuurlijk. Liefst met behoud van functie, sfeer en uitstraling, want het zal niet de bedoeling zijn om kerken helemaal niet meer als kerkgebouw voor de eredienst te gebruiken. Op grond van ervaringen uit het verleden zijn oplossingen in het kader van duurzaamheid nu wellicht eerder te verwachten van het slim gebruikmaken van de grote daken op deze gebouwen. Zonnepanelen bijvoorbeeld en het opvangen van regenwater dat niet in het riool verdwijnt.

De mensen in het kerkgebouw verwarmen, dat is overigens wel een mooi streven. Eigenlijk wel een inspirerend aanknopingspunt voor pastores en kerkbestuurders. Mensen verwarmen. Misschien niet per se de voeten, maar dan toch hun hart. En verder: een dikke jas aan als men naar de kerk gaat.

Meer informatie>>  Rijksdienst Cultureel Erfgoed