Het Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen publiceerde de brochure ‘Kerkenvisies feiten en inzichten’. Een samenvatting van datgene dat in vier beleidsjaren is bereikt. De inzichten zijn wellicht net iets belangrijker dan de feiten. En toch, laten we ook daar even bij stilstaan.

Participanten

Bijna 70% van de burgerlijke gemeenten heeft gebruik gemaakt van de financiële middelen die ter beschikking zijn gesteld voor het ontwikkelen van een kerkenvisie. Dat zijn 240 gemeenten met ongeveer 5.400 gebedshuizen. Hieronder zijn de voormalige kantoren en schoolgebouwen die ook in gebruik zijn als gebedshuis niet begrepen.

Financiële steun

Ongeveer 40% van de gebedshuizen heeft de status van rijks- of gemeentemonument. Voor zover het rijksmonumenten betreft souperen deze een (onevenredig) groot deel van het budget voor die categorie monumenten op. Waar het de gemeentelijke monumenten betreft geldt precies het omgekeerde: daar zijn op de gemeentelijke begroting nauwelijks financiële middelen voor te vinden.

Inzichten

Van den beginne was duidelijk dat een kerkenvisie niet een bepaalde vorm heeft, of, om in de taal van de brochure te blijven: ‘Een kerkenvisie leidt niet altijd gelijk tot zichtbare resultaten.’. Het proces dat tot het opstellen van een kerkenvisie leidt is – achteraf bekeken – volgens het Ministerie uiteindelijk ‘een essentieel onderdeel’.

Concrete revenuen

Het tot stand komen van dialoog, het bevorderen van samenwerking tussen diverse betrokken partijen en de overtuiging dat aan de toekomst van kerkgebouwen lokaal vorm moet worden gegeven zijn belangrijke inzichten. Voor samenwerking is een gemeentelijke helpdesk, loket of ander aanspreekpunt behulpzaam. Hoeveel van de 240 gemeenten die een kerkenvisie presenteren ook daadwerkelijk hiertoe overgaan is nog niet bekend.

Eigenaarschap

Een steeds weer terugkerend thema is het eigenaarschap van de kerkgebouwen. In Nederland zijn dat in het algemeen de kerken zelf. Zij zijn dus aan zet. Buitenstaanders kunnen ach en wee klagen over de teloorgang van kerken, zij kunnen de kerkgebouwen als kerkgebouw geen nieuw leven inblazen. Wat sommigen graag zouden willen, nu kerkgebouwen zo massaal lijken te verdwijnen.

Geloofscrisis

Wat er met de kerkgebouwen aan de hand is, is namelijk geen vastgoedcrisis maar een geloofscrisis. Die is al enige tijd aan de gang, niet alleen in Nederland. Deze crisis heeft twee gezichten: een intern en een extern. De laatste wordt gekenmerkt door een gebrekkige aansluiting van kerken op de maatschappelijke realiteit. Dit geldt met name voor de grote voormalige volkskerken, waar ook de grote klappen vallen. Het ontbreekt de grote kerkgenootschappen aan een breed gedragen koers en dat is de interne geloofscrisis.

Katholieken

Met name voor de katholieke kerk, met een centraal gezag, breekt de geloofscrisis nu ernstig op, zoals ook bleek uit een recente artikelenreeks in dagblad Trouw. De formele structuur betekent dat katholieken in Nederland al lang (moeten) wachten op een mogelijke koers naar de toekomst. Zij roeren zich, stellen vragen, roepen bisschoppen op en voeren actie. Anders dan in de protestantse kerk is er weinig ruimte tot innovatie en experimenteren, het personeelstekort (alleen priesters) doet de rest.

Kernactiviteiten

Voor kerken zijn het missen van een inhoudelijke koers, een inspirerende visie, geestelijk leiderschap et cetera de dood in de pot. Het gaat hier om de kernactiviteiten en de kernkwaliteiten van kerken. Wie dat scherp ziet en overigens ook de daarbij behorende ruimte schept is Paus Francisus, toch een belangrijke voorganger voor katholieken. Hiërarchie werkt in dat geval toch weer minder snel.

De toekomst

Bij gebrek aan een breed gedragen koers voor de toekomst, passend bij een volkskerk, zullen er nog vele kerkgebouwen gesloten worden. Tegelijkertijd zullen allerlei nieuwe geloofsgemeenschappen met een duidelijk profiel groeien. Of dat nu in een kerkgebouw is of daarbuiten. Als de betrokkenheid van buitenstaanders groeit nu de kerkgebouwen echt op de tocht staan, is dat wellicht positieve bijvangst van het project ‘kerkenvisies’.

Petra Stassen

Het hele document van de RCE met alle feiten en inzichten kunt u hier vinden.